Dorivor o’simliklar tibbiyotda katta ahamiyatga ega. Dorivor o’simliklardan qadim zamonlardan buyon foydalanib kelingan. Hozirgi davrga kelib juda ko’plab kimyoviy dori vositalari ishlab chiqilgan. Lekin ular o'z navbatida ayrim kasalliklarni davolash bilan bir qatorda salbiy ta'siri ham kuzatilmoqda. Bu esa yana dirivor o'sumliklarga bo'lgan talabni oshirmoqda. Kimyoviy usullar bilan sintez qilib bo'lmaydigan biologik faol moddalar faqat o'simliklar tarkibida uchrashi olimlarni dorivor o'simliklarga bo'lgan qiziqishini orttirdi. Hozirgi zamonda dorivor o'simliklar ilmini rivojlantirish muhim vazifalardan biri. Dorivor o'simliklar bo'yicha olib borilayaotgan ilmiy tadqiqot ishlari eng kerakli va samarali dori vositalarini yaratishdan iborat. Ko'pchilik zamondoshlarimiz fikricha asal -o'tmishning tugallangan mavzusi. Sintetik kimyoda yuz minglab tabiatda hali mavjud bo'lmagan organik birikmalar, turli xil dorilar yaratilishi kimyoviy sintezning naqadar qudratliligini ko'rsatib berdi. Ammo o'tgan asrlar insoniyatning eski do'sti - asal ham bu dorilardan qolishmasligi olimlar tomonidan isbotlandi. Asal asrlar davomida insoniyat tomonidan shifobaxsh vosita sifatida ishlatilgan. Uning bu xususiyati uning tarkibidagi aminokislotalar,fermentlar,vitaminlar, turli xil mikroelementlar va organizmda suyak to'qimasining asosiy komponenti bo'lgan kalsiy samarali o'zlashtirilishida yordam berishi bilan bog'liq.
Tibbiyotda dorivor o‘simliklar, dorivor moddalarning o‘rni nihoyatda katta. Hozirgi davrda ko‘plab kimyoviy dori vositalari ishlab chiqilgan. Lekin ularning davolash bilan bir qatorda salbiy ta’siri ham kuzatilmoqda. Bu esa o‘z navbatida davolovchi xususiyatga ega tabiiy vositalarga bo’lgan talabni oshirmoqda .Kimyovi y usullar bilan olib bo‘lmaydigan biologik faol moddalar faqat o‘simliklar tarkibida uchrashi buning yaqqol dalilidir. Keksalar va surunkali kasalliklarga chalingan insonlar immun tizimini faollashtirish uchun tabiiy vositalarni afzal ko‘rishi, ularning mutloq zararsizligi va foydasi ilmiy tadqiqotlarga investitsiya hajmining va xalqaro bozordagi tabiiy dorivor mahsulotlarga bo’lgan talabning keskin ortishiga sabab bo’ldi.
Qadimdan ma’lumki, tabiiy dorivor o‘simliklarning hayotimizdagi ahamiyati katta. Bunga yaqqol misol qilib tibbiyot allomasi bo‘lmish Abu Ali ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarini keltirishimiz mumkin. Ushbu kitobning 2-qismida 800 dan ortiq tabiiy dorivor o’simlik turlari, ularning da’voli xususiyatlari va qo’llanish usullari bayon etilgan. Ayniqsa, hozirgi pandemiya sharoitida tabiiy dorivor o‘simliklarga bo’lgan talab oshib bormoqda.
Maqolada o‘zbek tilida turlicha nomlar bilan ataladigan shifobaxsh o‘simlik nomlarini lingvistik izohlash, keng omma uchun tushunarli bo‘lgan variantlarni o‘rganish, dorivor o‘simlik nomlarining etimologik tavsiflari xususiyatlari xususida so‘z boradi.
Maqolada shifobaxsh Momordika o'simligini botanikasi, morfologiyasini bilish orqali bu o'simlik bilan yaqindan tanishamiz. Bundan tashqari ushbu maqolada Dorivor momordikaning kelib chiqish tarixi ham o'rin olgan.
Ushbu ilmiy maqolada supurgi oilasiga tegishli o‘simlik turkumiga mansub Cistanche mongolica o‘simligining toksik farmakologik xususiyatlari ko‘rsatilgan. Hozirgi vaqtda mahalliy o‘simliklardan samarali dorivor moddalarni topish juda muhim sanaladi [1;3;5]. Cistanche o‘simligidan olingan an’anaviy xitoy tabobatida keng qo‘llaniladi. Cistanche tubuloza xorijda osteoporoz, Alsgeymer kasalligi va erkaklar jinsiy disfunksiyalarini davolashda keng qo‘llaniladi. Cistanche Herba buyrak еtishmovchiligi, impotensiya, ayollar bepushtligi, patologik ajralmalar, og‘riqli hayz ko‘rishda, qariyalarda qabziyatni davolashda qo‘llaniladi [2;4]. O‘zbekistonda Farg‘ona viloyatida o‘sadigan Cistanche mongolica turlarining ayrim farmakologik xususiyatlari va o‘tkir zaharliligi o‘rganilib tahlil qilindi.
Melissa (L) turkumi birinchi marta 1753-yilda K. Linney tomonidan aniqlanib fanga kiritilgan [1]. Melissa officinalis L 2000-yildan ortiq vaqt davomida dunyoning koʻplab mamlakatlarida xalq va ilmiy tabobatda muvaffaqiyatli qoʻllanilgan. Birinchi marta dorivor limonoʻt buyuk olim Teofrastning “Historia plantarium” asarida tavsiflangan.
Xalq tabobatiga e’tiborni oshirish va uning afzal tomonlarini anglab tushunush
Maqolada o‘quvchi-talabalar tibbiy savodxonligini rivojlantirish uni pedagogik muammo sifatida ko‘rib chikib, tahlil berilgan. Tibbiy savodxonlik darajalari va omillariga alohida e’tibor qaratilgan.
Zamon jadallik bilan rivojlanayotgan bir paytda, insoniyatga o’z ta’sirini ko’rsatmay qolmayapti. Ma’lumotlarni ko’pligi, shovqin-suron, internet rivojlanishi va boshqalar inson psixikasiga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. Bugungi kunda antidepressant preparatlariga talab kuchaymoqda. Albatta preparatning nojoyi ta’siri kamligi, qabul qilish intervali uzoqligi va tabiiyligi ko’p taraflama qulayliklarga olib keladi. Ushbu ilmiy maqolada Supurgi oilasiga mansub Cistanche o'simliklarining toksik- farmakologik xususiyatlari keltirilgan. Hozirgi vaqtda mahalliy o'simliklardan samarali dorivor moddalarni topish juda muhim. Cistanche an'anaviy Xitoy tabobatida keng qo'llaniladi. Chet elda Cistanche tubulosa osteoporoz (OP), Altsgeymer kasalligi (AD) va erkaklar jinsiy disfunktsiyasini (MSD) davolashda keng qo'llaniladi. Cistanches Herba - buyrak etishmovchiligi, ayollarning bepushtligi, patologik ajralmalar va qarilikdagi qabziyatni davolash uchun qo’llaniladi. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, biz Oʻzbekiston Respublikasining Fargʻona viloyatida oʻsadigan Cistanche mongolica turidan tayyorlangan ekstraktning ba'zi farmakologik xususiyatlarini va o'tkir toksikligini, undan tashqari antideprassant xususiyatini tahlil qildik. Ushbu tadqiqot haqida ma'lumot quyida keltirilgan.